Angażowanie obywateli, czyli budzenie tak zwanej energii społecznej, to jedno z najważniejszych zadań organizacji pozarządowych. Trzeba też podkreślić, ze jednocześnie są one jednym z największych generatorów tej energii. Można nawet powiedzieć, że nikt nie jest równie predystynowany do generowania energii społecznej jak organizacje pozarządowe. Chcielibyśmy, w oparciu o doświadczenie tysięcy projektów społecznych zrealizowanych w ramach programu Działaj Lokalnie oraz Lokalnych Partnerstw Polsko – Amerykańskiej Fundacji Wolności, zwrócić uwagę na rozwiązania które pozwolą na skuteczne budzenie energii społecznej.
Na wstępie chcemy dotknąć kwestii potrzeby zmiany nawyków u wielu organizacji. Otóż częstą przeszkodą w skutecznym budzeniu energii społecznej jest nadmierne koncentrowanie się na problemach które dotykają obywateli. Dzieje się tak nie bez powodu. Przez wiele lat sukces w rozwoju organizacji zależał od skutecznego pozyskiwania środków od różnych funduszy i programów pomocowych. Liderzy organizacji, chcąc zdobyć granty na projekty społeczne, próbowali wykazać, że to ich społeczność dotknięta jest w największym stopniu jakimś problemem społecznym, na przykład: bezrobociem, ubóstwem, brakami w wykształceniu czy przygotowaniu zawodowym określonych grup społecznych.
I trzeba przyznać, że ta koncentracja na problemach była skuteczna i dla wielu organizacji stała się nawykiem, który bardzo trudno jest zmienić. Przykładem niech będzie historia jednej z górskich miejscowości. Miejscowość ta, leżąca w niewielkiej dolinie, była szczególnie narażona na negatywne konsekwencje, jakie niesie ogrzewanie domów przez mieszkańców przez palenie w piecach śmieci i odpadów. Oczywistym problemem było więc zanieczyszczenie powietrza i złe nawyki mieszkańców. Jednak walka z tym problemem nie była skuteczna. Kampanie stygmatyzujące ogrzewających domy poprzez palenie śmieci dzieliły tylko społeczność na tych dobrych i złych. I nawet mandaty nie pomagały, gdyż mieszkańcy często najbardziej toksyczne śmieci przeznaczali do palenia w nocy, kiedy to znacznie trudniej było ich przyłapać i ukarać. Trudno też było zaangażować obywateli do włączania się w działania edukacyjne i społeczne związane z walką z paleniem śmieci.
Sytuacja uległa zupełnej zmianie, gdy jedna z organizacji zmieniła dotychczasowe podejście i zadała mieszkańcom bardzo proste pytanie: co by było, gdybyśmy przestali palić śmieciami w naszej miejscowości? Odpowiedź jest oczywista i prosta: będziemy mieć czyste powietrze!
I właśnie to czyste powietrze stało się celem lokalnych kampanii i programów edukacyjnych. To czyste powietrze – jako ważne dobro wspólne, które przyciąga turystów i służy zdrowiu mieszkańców stało się atrakcyjną wizją służącą rozwojowi społeczności. To pozytywne podejście, a nie straszenie, nie karanie, inspiruje i zachęca do działania. To podejście stało się też podstawą do zbudowania i skutecznego zastosowania w wielu miejscach w Polsce metody animacji społeczności lokalnych na rzecz dobra wspólnego.
Metoda powstała w 2008 roku z połączenia doświadczeń w aktywizowaniu społeczności lokalnych w ramach programów Polsko-Amerykańskiej Fundacji Wolności, w szczególności programu „Działaj Lokalnie”, którego operatorem jest Akademia Rozwoju Filantropii w Polsce oraz naukowej teorii dotyczącej dóbr wspólnych sformułowanej przez amerykańską noblistkę, profesor Elinor Ostrom. Metoda została opracowana przez Akademię i Fundację oraz zespół badaczy Fundacji Stocznia pod wodzą prof. Anny Gizy-Poleszczuk. Od 2009 roku jest stosowana w ramach programu „Lokalne Partnerstwa Polsko-Amerykańskiej Fundacji Wolności”[1]. Wykorzystało ją w swoich działaniach już ponad 60 lokalnych partnerstw, co pozwoliło potwierdzić jej skuteczność w aktywizowaniu społeczności lokalnych. Użyteczność metody wykazał w szczególności okres pandemii COVID-19, w którym mimo różnego rodzaju ograniczeń, działające partnerstwa konsekwentnie wdrażały metodę, co więcej, w tym czasie powstały także nowe partnerstwa. Testem potwierdzającym przydatność metody w praktyce było także błyskawiczne i skuteczne dostosowanie działań lokalnych do potrzeb uchodźców wojennych z Ukrainy.
Metoda opiera się na dwóch kluczowych założeniach, które są stosowanie na każdym etapie jej wdrażania. Pierwsze, wspomniane wcześniej, to podejście nastawione na realizację oczekiwań, marzeń, wizji przyszłości, a nie na rozwiązywaniu bieżących problemów. Pozwala to uruchamiać wyobraźnię, pozytywne myślenie i energię do działania. Drugie założenie to stałe poszukiwanie tego co łączy mieszkańców społeczności lokalnej, co stanowi wspólny mianownik ich potrzeb i oczekiwań. Dzięki temu formułowane są wizje, cele i działania, w których każdy mieszkaniec możne znaleźć coś dla siebie i każdy może się włączyć w ich realizację.
Metoda została stworzona głównie z myślą o mniejszych wspólnotach, liczących do 50 tysięcy mieszkańców, ale jest na tyle uniwersalna, że można ją wdrażać w każdej społeczności lokalnej. Wskazuje sprawdzoną ścieżkę postępowania służącą animowaniu aktywności społeczności. Ta ścieżka jest elastyczna, można wypełnić ją różnymi działaniami, które wynikają z lokalnej specyfiki, pod warunkiem zachowania pięciu fundamentów, na których opiera się metoda, czyli: diagnozy społeczności lokalnej, wspólnej wizji, partnerstwa, dobra wspólnego i korzyści społecznych. To one są istotą metody i nadają jej unikatowy charakter.
Diagnoza społeczności lokalnej służy identyfikacji potrzeb i oczekiwań mieszkańców, jej potencjału do wspólnych działań. Jest również okazją do nawiązania z mieszkańcami dialogu, który powinien być prowadzony na każdym etapie wdrażania metody. Na podstawie wyników diagnozy formułowana jest wspólna wizja społeczności lokalnej, która łączy różne potrzeby mieszkańców, jest spełnieniem ich oczekiwań, jeżeli nie w całości, to przynajmniej w znaczącej części. Wokół wspólnej wizji zawiązuje się partnerstwo lokalne, czyli motor napędowy działań w społeczności lokalnej, oparty na współdziałaniu mieszkańców i instytucji samorządowych, organizacji pozarządowych, przedsiębiorców, mediów, liderów lokalnych.
Partnerstwo określa dobro wspólne, na którym koncentrują się działania społeczności. Dobro wspólne jest wyróżnikiem metody, pozwala budować współodpowiedzialność ludzi za swoją wspólnotę i daje możliwość racjonalnego wykorzystywania lokalnych zasobów. Dobro wspólne integruje społeczność lokalną i powoduje, że staje się ona „nasza”, a nie „czyjaś”, np. wójta, burmistrza czy sołtysa. Pozwala budować autentyczną wspólnotowość. Dobro wspólne jest takie, jakie określi lokalna społeczność, może to być przestrzeń publiczna (np. park, świetlica wiejska czy szkoła), środowisko naturalne (las, rzeka, powietrze), lokalne tradycje czy też sami mieszkańcy, ich relacje, aktywność, bezpieczeństwo.
Partnerstwo lokalne zarządza działaniami na rzecz dobra wspólnego i włącza w te działania mieszkańców. W efekcie osiągane są korzyści społeczne, zarówno te istotne dla całej społeczności, jak i te indywidualne, które odczuwają poszczególni jej mieszkańcy. Metoda pozwala łączyć korzyści indywidualne z osiąganiem korzyści wspólnotowych, co w konsekwencji przekłada się na lepsze zaspokajanie potrzeb mieszkańców, poprawę jakości ich życia oraz wzrost zadowolenia z bycia członkami wspólnoty.
Spoiwem, które łączy wszystkie pięć fundamentów metody animacji, są wartości i zasady będące podstawą działania wspólnoty lokalnej, takie jak tolerancja, solidarność, wzajemność, pomocniczość. Na nich opierają się wspólne działania mieszkańców, dlatego stosowanie metody to także upowszechnianie tych wartości i zasad i zakorzenianie ich w społeczności lokalnej.
Doświadczenia we wdrażaniu metody animacji społeczności lokalnych na rzecz dobra wspólnego potwierdziły, że pomaga ona przede wszystkim w integrowaniu i aktywizacji mieszkańców oraz instytucji i organizacji lokalnych, skoncentrowaniu działań na dobru wspólnym, wzmacnianiu lokalnego kapitału społecznego opartego na wzajemnym zaufaniu i współpracy oraz zrównoważonemu rozwojowi społeczności. Wymaga to jednak spełnienia kilku warunków, m.in. konsekwencji i wytrwałości, a przede wszystkim musi znaleźć się lokalny lider, który podejmie wyzwanie związane z wdrażaniem metody i zachęci do tego innych.
Paweł Łukasiak, Tomasz Schimanek
[1] Informacje o programie i doświadczeniach we wdrażaniu metody znaleźć można na stronie internetowej: www.lokalnepartnerstwa.org.pl
