Narada obywatelska o kosztach energii (narady lokalne, ogólnopolski panel obywatelski)
Chcemy bowiem pokazać gdzie, kto i w jaki sposób tę energię wytwarza, podtrzymuje i wykorzystuje.
“Coraz częściej tym, co łączy różne grupy Polaków, jest nie to, czego wspólnie pragną, ale raczej to, do kogo wspólnie czują niechęć czy wręcz nienawiść. Na tym nie da się budować. Z tego nie da się wykrzesać żadnej nadziei innej niż nadzieja na rewanż, a może nawet zemstę. Nie takiej nadziei dziś w Polsce potrzeba. (…) W oparciu o doświadczenia własnych (i nie tylko własnych) sukcesów i porażek powziąłem postanowienie, że potrzebny jest jakiś nowy, inny pomysł na demokrację – że niezbędny jest systematyczny, długofalowy, produktywny, możliwie partycypacyjny proces, który pozwoli nam wydostać się z pułapki.”
Jakub Wygnański, “Inny pomysł na demokrację” (Laboratorium WIĘZI, Komitet Dialogu Społecznego KIG, Fundacja Stocznia, Warszawa 2021) https://stocznia.org.pl/wp-content/uploads/2021/06/innypomyslnademokracje.pdf
I dlatego Fundacja Stocznia podjęła się organizacji Narady obywatelskiej o kosztach energii, w tym ogólnopolskiego panelu obywatelskiego na temat ubóstwa energetycznego – pierwszego na taką skalę przedsięwzięcia w Polsce.
Film “Ogólnopolski panel obywatelski – zobacz jak wyglądał”: https://youtu.be/kvYR2Zm31vQ
Fundacja Stocznia, między innymi poprzez zespół partycypacji obywatelskiej, “tworzy rozwiązania dla codziennych problemów” i działa na rzecz wymiany wiedzy i doświadczeń różnorodnych środowisk oraz osób związanych z partycypacją – urzędników i urzędniczek, przedstawicieli i przedstawicielek organizacji społecznych, świata akademickiego i biznesu oraz aktywistów i aktywistek. Fundacja m.in. propaguje, inicjuje, organizuje i wspiera różne procesy partycypacyjne (w tym wysłuchania publiczne na temat kluczowych kwestii dla Polski) na różnych szczeblach oraz prowadzi konsultacje społeczne. Często testuje i przeprowadza pilotaże różnych narzędzi obywatelskiej partycypacji bezpośredniej, “wypuszczając” je później na szerokie wody, do wykorzystania innym. Tak też się stało w 2022 roku gdy zrealizowała proces ogólnopolskiej narady z obywatelami i obywatelkami Polski o ubóstwie energetycznym i szerzej o kosztach energii.
Narada obywatelska o kosztach energii – zrealizowany projekt
Obecnie Fundacja mocno skupia się na tym aby w kraju, w którym obecnie nie ma dużego zrozumienia dla wagi oraz wsparcia procesów konsultacyjnych, nadal prowadzone były procesy podtrzymujące tego rodzaju aktywność. Są one niezwykle istotne gdyż wydobywają energią społeczną ludzi, która, odpowiednio zarządzona, może być wykorzystana do omawiania wielu różnych ważnych dla ludzi i kraju spraw – w tym tematów klimatycznych, energetycznych oraz innych bieżących wyzwań.
Zrealizowany przez Fundację autorski, innowacyjny, dwufazowy proces (omawiany tu jako pewien pomysł na model ogólnopolskiej rozmowy), polegał na wypracowaniu umowy społecznej poprzez, włączanie obywateli i obywatelek w tworzenie systemowych, długofalowych rozwiązań dla problemu jakim jest ubóstwo energetyczne w kraju.
Działanie opisane poniżej zostało zrealizowane oddolnie przez Fundację przy wsparciu finansowym European Climate Foundation oraz wielu merytorycznych partnerów. Początkowo próbowano zaangażować instytucję, która byłaby gwarantem sprawczości – niestety pomimo starań, okazało się to niemożliwe. Stocznia liczy jednak na to, że w przyszłości wartość proponowanego modelu zostanie dostrzeżona i kolejna rozmowa ogólnokrajowa zostanie zainicjowana przez organy państwowe, przez instytucję działającą na poziomie krajowym – władzę centralną (np. Parlament, Prezydenta, Ministerstwa, RPO), która zapewni tę wspomnianą wyżej sprawczość.
Należy w tym miejscu podkreślić, że ze względu na oddolny charakter procesu kluczowe dla jego powodzenia było przyłączenie się do niego wielu, różnorodnych, kojarzonych na poziomie krajowym i lokalnym partnerów, którzy nadali procesowi wiarygodności, transparentności oraz rozpoznawalności.
Cele
Jednym z celów Fundacji Stocznia było przetestowanie narzędzia panelu obywatelskiego – w Polsce stosowanego dotychczas lokalnie (miejskie panele). Fundacja chciała wykorzystać swoje doświadczenia z tych lokalnych procesów oraz z przeprowadzonej w 2019 Narady Obywatelskiej o Edukacji. (https://www.naradaobywatelska.pl/).
Projekt posłużył pogłębionej i ogólnonarodowej dyskusji na ważny społecznie i politycznie temat. Głównym jego założeniem było osiągnięcie efektu w postaci wdrożenia przez decydentów pakietu rozwiązań, odpowiadających na postawione obywatel(k)om pytanie.
Temat
Na pierwszy temat omawiany tą metodą wybrano zagadnienie ważne społecznie, łączące, będące ponad podziałami – również tymi politycznymi (pozbawiony afiliacji politycznych – trzeba dodać, że został on wybrany pod koniec 2020 roku). W omawianym, eksperymentalnym procesie postawiono pytanie “Jak przeciwdziałać problemowi ubóstwa energetycznego w Polsce?”.
Model, który został zaproponowany do wypracowania umowy społecznej, składał się z dwóch etapów:
- rozproszone po całym kraju, ogólnodostępne narady lokalne, angażujące w rozmowę szeroką, różnorodną grupę mieszkańców i mieszkanek kraju oraz różnych interesariuszy
- ogólnokrajowy panel obywatelski, włączający reprezentatywną grupę obywateli i obywatelek w wypracowanie zestawu rekomendacji na koniec procesu
Narady Lokalne – I etap
Inauguracja procesu, podczas której zapraszano do organizacji narad, odbyła się niecałe trzy tygodnie po rozpoczęciu agresji Rosji na Ukrainę. Na tym etapie udało się ostatecznie zachęcić do przeprowadzenia narady lokalnej kilkudziesięciu organizatorów – w całej Polsce odbyło się 45 spotkań. Wzięło w nich udział ponad 700 osób.
Narady miały na celu przekazanie wiedzy o problemie ubóstwa energetycznego lokalnej społeczności, przedyskutowanie tego zagadnienia z zebranymi, pozyskanie od nich wiedzy celem postawienia miejscowej diagnozy i zebranie opinii tej społeczności w temacie przeciwdziałania ubóstwu energetycznemu. Uzyskany głos na poziomie lokalnym uzupełnił zakres ustaleń ogólnopolskiego panelu obywatelskiego (II etap), tak aby końcowe ustalenia całego projektu obejmowały opinie zbierane lokalnie i w ramach ogólnopolskiego wydarzenia. Uczestnicy i uczestniczki przekierowali “wyżej” – na panel – problemy i potrzeby zdefiniowane w ich regionie.
Fundacja Stocznia stworzyła internetową bazę wiedzy, przygotowała dla organizatorów materiały promocyjne, edukacyjne, scenariusze, prowadziła indywidualne doradztwo (m.in. w sprawie moderatorów, ekspertów, scenariusza, aspektów finansowych organizacji spotkań) w odpowiedzi na zgłaszane przez organizatorów wątpliwości.
Raport z Narad lokalnych: https://naradaoenergii.pl/wp-content/uploads/2022/08/RAPORTZNARADLOKALNYCHNaradaobywatelskaokosztachenergii.pdf
Film “Narada obywatelska o kosztach energii – podsumowanie narad lokalnych”: www.youtube.com/watch?v=bCSFiu14kN8
PANEL – II etap
Panel obywatelski to metoda demokratycznego podejmowania decyzji przez losowo wyłonioną grupę osób, będącą odzwierciedleniem struktury społeczno-demograficznej danej społeczności. Grupa ta podejmuje się poświęcić odpowiednią, zaplanowaną ilość czasu na dogłębne poznanie zagadnienia, dialog i ostatecznie sformułowanie opinii, czyli wydanie społecznego “werdyktu”.
Formuła panelu obywatelskiego używana jest od lat z powodzeniem m.in. w Wielkiej Brytanii, USA, Kanadzie, Francji i Irlandii. W Polsce podobne narady były stosowane na poziomie miast.
Panel zorganizowany przez Fundację Stocznia miał kilka celów. Głównym było podjęcie przez uczestników i uczestniczki decyzji w postaci listy propozycji rozwiązań dla problemu ubóstwa energetycznego w Polsce i przekazanie jej tym, którzy mają polityczną i legislacyjną sprawczość aby wprowadzić rekomendowaną zmianę.
Stocznia postanowiła udowodnić, że z Polakami i Polkami można w ten sposób rozmawiać, i że jest to cenne narzędzie przyczyniające się do spotkania się środowisk, które nie zawsze widzą się przy omawianiu różnych problemów i wypracowywaniu rozwiązań. Zrealizowany w 2022 roku panel przeprowadzony był w okolicznościach bardzo wysokich społecznych emocji i silnej polaryzacji. Fundacja dostrzegła, że zaproponowany dwuetapowy model tym bardziej może być uznany za wartościowy, gdyż może przyczynić się do depolaryzacji i może być receptą na napięcia i podziały istniejące w debacie.
Uczestnicy panelu
Niemal stuosobowa wylosowana grupa, która wzięła udział w panelu to pełnoletni obywatele i obywatelki mieszkający na stałe w Polsce. Odzwierciedlali strukturę społeczno-demograficzną populacji Polski pod kątem czterech kryteriów: płci, wieku, poziomu wykształcenia, miejsca zamieszkania. Ważna jest to, że aby wziąć udział w panelu, nie trzeba było mieć wiedzy eksperckiej dotyczącej tematyki panelu – dostarczona została w czasie spotkań i w przygotowanych materiałach informacyjnych.
Od pierwszego kontaktu, przez cały okres trwania projektu, aż do jego zakończenia, a nawet później również Fundacja była w ciągłym kontakcie z panelistami i panelistkami, odpowiadając na ich potrzeby.
Społeczna energia na rzecz dobra wspólnego
Ponieważ podejmowana decyzja dotyczyła i wpłynąć miała na całe polskie społeczeństwo, powinna uwzględniać jego dobro wspólne. Mówiąc o nim – przy całej różnorodności możliwości rozumienia tego pojęcia – należało zwrócić uwagę na to, że Paneliści i Panelistki mieli w swoich decyzjach kierować się nie interesem poszczególnych grup czy swoim własnym, lecz uwzględniać jak najszerszy ich zakres, a najlepiej – całe społeczeństwo. Uczestniczki i uczestnicy procesu, organizatorzy wraz z innymi zaangażowanymi w niego podmiotami dążyli do tego aby umożliwione było podjęcie takiej decyzji, która w efekcie przyczyni się do rozwiązania problemów w sposób jak najsprawiedliwszy i obejmujący swoim zakresem jak najszerszą grupę odbiorców. Dobro wspólne i zasady tworzenia polityk publicznych Kuba Wygnański: https://youtu.be/K8jljaGWEq8
Harmonogram panelu
Panel trwał pięć dni, podzielonych na trzy spotkania.
I spotkanie – inauguracja i edukacja
Podczas pierwszego dwudniowego spotkania odbyła inauguracja panelu, podczas której wylosowani obywatele i obywatelki z całej Polski, eksperci, media, przedstawiciele instytucji państwowych oraz politycy usłyszeli na czym będzie polegał proces i do czego ma doprowadzić. Ponadto, większość czasu została wykorzystana do zaprezentowania i wytłumaczenia głównego zagadnienia panelu – wszelkiej wiedzy potrzebnej do tego aby w kolejnym etapie możliwe było przeprowadzenie rozmowy o rozwiązaniach dla postawionego problemu. W tę część edukacyjną zostali zaangażowani eksperci i ekspertki, specjalizujący się w takich tematach jak m.in. ochrona środowiska, energetyka, efektywność energetyczna, ubóstwo energetyczne i odnawialne źródła energii. Tutaj pojawiły się również tzw. Strony. Były to osoby reprezentujące organizacje, instytucje lub grupy nieformalne, których działalność jest związana z tematem panelu, a które nie zostały zaproszone do panelu w roli ekspertów/ekspertek.
II spotkanie – deliberacja
Dwa tygodnie po spotkaniu edukacyjnym odbyła się deliberacja, podczas której w moderowanych, uczestnicy i uczestniczki rotując w mniejszych grupach mogli wymienić się swoimi opiniami na temat usłyszanych wcześniej propozycjach rozwiązań, ale mogli również stworzyć wspólnie własne. Temu procesowi towarzyszyli eksperci, którzy w każdej chwili byli gotowi na udzielenie odpowiedzi na dodatkowe pytania pojawiające się podczas dyskusji. Był to moment na wymianę argumentów, wspólne słuchanie się, otwieranie się na zdanie innych. Te dwa dni miały pomóc zebranym w ułożeniu osobistej hierarchii – co zdaniem każdego i każdej z uczestników najskuteczniej przybliży nas jako społeczeństwo do celu panelu i zarazem będzie realistyczne do wdrożenia pod względem kosztów czy czasu realizacji.
III spotkanie – głosowanie
Po zebraniu przez organizatorów wszystkich propozycji rozwiązań (a było ich blisko 120) przyszedł czas na ostatnie spotkanie, które odbyło się on-line, a podczas którego Paneliści i Panelistki indywidualnie zagłosowali za pośrednictwem elektronicznego formularza. Wszystkim udało się zagłosować pomimo tego, że niektóre osoby borykały się z wykluczeniem technologicznym i cyfrowym, które to przeszkody udało się organizatorom pokonać, współpracując z lokalnymi partnerami.
Podsumowanie procesu, podczas którego odbyła się prezentacja wyników, odbyło się w Centrum Nauki Kopernik i zgromadziło około 100 osób, wśród których byli sami paneliści i panelistki, ale również politycy z partii koalicyjnych i opozycyjnych, media oraz przedstawiciele instytucji publicznych i samorządowych. To był czas i miejsce na przekazanie “werdyktu obywateli” tym, którzy powinni się do niego odnieść, a w sytuacji idealnej – wdrożyć.
Film “Ogólnopolski panel obywatelski – zobacz jak wyglądał”: https://youtu.be/kvYR2Zm31vQ
Eksperci i strony o wynikach pierwszego ogólnopolskiego panelu obywatelskiego: https://youtu.be/8uQilizzC1I
Politycy i polityczki o wynikach pierwszego ogólnopolskiego panelu obywatelskiego: https://youtu.be/_tCsT164OcQ
Podsumowanie
Panel obywatelski wyrasta z kultury dialogu i szacunku do zapraszanych obywateli i obywatelek, jednocześnie dając im wysoką sprawczość i autonomię w samym procesie. Pozwala na efektywne określenie społecznych nastrojów i stawia nacisk na autentyczną dyskusję oraz reprezentatywny głos obywateli i obywatelek w systemie decyzyjnym. Jest do tego narzędziem uniwersalnym, które można dostosowywać do każdej palącej społecznej kwestii (m.in. z ochrony klimatu, służby zdrowia, polityki migracyjnej, czy również granicy wieku emerytalnego) oraz możliwości polityczno-prawnych.
Fundacja Stocznia organizując oddolny proces od początku wiedziała, że nie podejmie on wiążącej decyzji dla władzy wykonawczej. Uznała jednak, że samo przekazanie i wskazanie wyznaczonego przez “werdykt” kierunku, jaki powinna obrać polityka władz będzie wielką wartością. Tego typu forma ogólnopolskiej dwuetapowej narady może stać się istotnym elementem rozwoju demokracji w kraju i pobudzeniem kapitału społecznego, energii społecznej. Okazało się, że ludzie chcą się angażować, chcą poznawać i rozmawiać ze sobą o ważnych i trudnych tematach, odkryli, że mogą zrozumieć dużo więcej niż się im wszystkim wydawało. Każde kolejne spotkanie i etap powodowały, że organizatorzy, eksperci/-tki, partnerzy coraz mocniej dostrzegali to, że wartość głosu panelistów/-tek jest coraz większa i ostatecznie ich opinia jest bardziej wartościowa niż ta wypowiedziana w tradycyjnym badaniu opinii publicznej.
Proces nie jest oczywiście wolny od skaz, lecz te, jeżeli dobrze rozwiązane, stają się nieważne wobec potencjalnych lepszych decyzji politycznych oraz zmiany sposobu uczestnictwa obywateli i obywatelek w procesach decyzyjnych, do którego przywykliśmy. Stocznia ma nadzieję, że przeprowadzony eksperyment będzie początkiem nowego sposobu myślenia i tworzenia polityki bliższej obywatelom i obywatelkom, realnie odpowiadającej na ich potrzeby oraz skupionej na wspominanym już przez nas dobru wspólnym, a nie politycznym interesie.
Raport podsumowujący panel:
https://naradaoenergii.pl/wp-content/uploads/2022/12/podsumowaniepanelobywatelski.pdf
Film “Ludzi trzeba słuchać” – ogólnopolski panel obywatelski oczami uczestników i uczestniczek: https://youtu.be/24ldDCr2d-4
Paneliści Ogólnopolskiego panelu obywatelskiego o kosztach energii, listopad 2022. Archiwum Fundacji Stocznia.
